XVI. AY-TOLDI HÜKÜMDARA DEVLET SIFATINI SÖYLER [AY TOLDI İLİGKE DEVLET SIFATIN AYUR]

No	Kutadgu Bilig	Türkiye Türkçesi
657	küle aydı ay toldı uktı özüm ayıttıng munı sen eşitgil sözüm	Ay-Toldı gülerek, dedi: — Evet, neyi sorduğunu anladım, izah edeyim.
658	ukup kıldım emdi bu işlemi men kerek erdi sen me munı uksa sen	Bütün bu işleri ben şimdi bilerek yaptım; çünkü senin de bu hareketlerimi anlaman lâzımdı.
659	munu men me emdi sanga keldüküm mening kılkım erdi bu körkittüküm	İşte, benim de şimdi sana gelişim ve bu yaptığım hareketler benim yaradılışım icâbıdır.
660	orun birding aşnu men oldurmadım orun yok manga sen munı uk tidim	Sen önce bana yer gösterdin, ben oraya oturmadım. — Benim için yer yoktur, sen bunu anla ! — demek istedim.
661	topık yirde urdum bu söz berkitü özüm yangzagını sanga körkitü	Söylediğimi teyit etmek ve neye benzediğimi sana göstermek için, yere bir top koydum.
662	neteg kim orunsuz topık yuvlunur anı teg me devlet özüm yolunur	Düm-düz yerde top nasıl kendi kendisine yuvarlanırsa, saadet de öyledir; ben sıyrılıp, giderim.
663	seve baktıng erse közüm yümdüküm sarga körkitür men negü erdüküm	Sen sevgi ile bakınca, ben gözümü yummak suretiyle, sana nasıl olduğumu göstermek istedim.
664	bu kün men me devlet karagu sanı manga kim ilinse tutar men anı	Bugün ben bir devletim, ben bir topa benzerim; kim bana yaklaşırsa, ben onu yakalarım.
665	yana sözleding sen yime sözledim seve baktı ıng erse yüzüm kizledim	Sen tekrar konuştun, ben de cevap verdim; sevgi ile bakınca, yüzümü sakladım.
666	özüm körkitür öz kılınçın sanga ayur kılkım irsel inanma manga	Bununla sana kendi tabiatimi göstermek ve: — Tabiatım kararsızdır, bana inanma: — demek istedim.
667	negü tir eşit emdi türkçe mesel başında keçürmiş' bu kökçin sakal	Şimdi dinle, türkçe bir ata-sözü, başından çok şeyler geçmiş olan bu ak sakallı ne der.
668	küvenme kivi kutka kutlug kişi inanma özüng kutka atlıg kişi	Ey devletli, sen bu boş devlete güvenme; ey namlı, sen bu devlete inanma.
669	akar suv yorık til bu kut turmadı ajun tezginürler yorıp tınmadı	Akar su, güzel söz ve devlet, bunlar durmadan, yorulup-dinlenmeden, dünyayı dolaşırlar.
670	inançsız turur kut vefasız yayıg yorırda uçar terk adakı tayıg	Saadete inanılmaz, o vefasız ve dönektir; yürürken, hemen uçar, ayağı kaygandır.
	İLİG SU'ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
671	ilig aydı uktum açıldı sözüng yazuk ‘uzri koldung kutuldı özüng	Hükümdar şöyle dedi:—Anladım, sözün açıklandı: günâhının affını istedin ve kurtuldun.
672	manga aygıl emdi ne ol erdeming bedük sözledi söz bu öktem tiling	Şimdi bana söyle, senin meziyetin nedir; bu pervasız dilin büyük sözler söyledi.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
673	bu ay toldı aydı kör erdem öküş meningdin tegir tegse erke ülüş	Ay-Toldı cevap verdi: — Meziyetim çoktur; insanlara kısmet gelirse, benden gelir.
674	kılınçım ongay körse yaşım kiçig kamug beg bedükke meningdin keçig	Tabiatım yumuşak, dikkat edersen, yaşım da küçüktür; fakat bütün bey ve büyüklere giden yollar benden geçer.
675	yüzüm körki körklüg ne kılkım silig tilemiş tilekke yetürdüm elig	Yüzüm güzel, huyum mülayimdir; arzu edilen her şey benim elimin altındadır.
676	özüm kayda bolsa kamug arzular mening birle yügrür manga öz ular	Nerede olursam-olayım, bütün arzular benimle beraber yürür ve bana bağlanır.
677	erej minde emgek meningdin tezer sevinç minde sakınç manga yol azar	Huzur bendedir; mihnet benden kaçar; sevinç bendedir, üzüntü bana yol bulmaz.
678	manga öznese kim özelip ölür manga kim boyun egse arzu bulur	Kim bana kafa tutarsa, ıstırap içinde mahvolur; kim bana boyun eğerse, arzusuna kavuşur.
679	urayın tigüçi özi ursukar basayın tigüçi özi bassıkar	Beni vurmak isteyenin kendisi vurulur; beni ezmek isteyenin kendisi ezilir.
680	mungar mengzetü keldi emdi bu söz munı eştip uksu biliglig ked öz	Şu söz şimdi buna uygun düştü; bilgili ve iyi insan bunu dinlesin ve anlasın.
681	bu kut kayda bolsa boyun bir yaraş kalı öznese kutka kadgun küreş	Saadet nerede ise, ona boyun eğ ve kendini beğendir; devlete kafa tutarsan, üzüntü ile boğuşursun.
682	bu kut kelse yalnguk kutadur köni tümen arzu birle talulap yir aş	Saadet gelirse, insan hakikaten mesut olur; bütün arzularına kavuşur huzur içinde yaşar.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
683	ilig aydı uktum bu erdemlering mününg barmu aygıl bileyin sening	Hükümdar şöyle dedi:—Bu meziyetlerini anladım; senin kusurun var mı; söyle, onu da bileyim.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
684	bu ay toldi aydı manga yas kılur münüm yok vşlikin kişiler ayur	Ay-Toldı şöyle cevap verdi: — Bana iftira ederler; kusurum yokken, kusurumun olduğunu söylerler.
685	münüm bu mini yalnguk irsel tiyü ayıglap yorırlar kişike ayu	Kusurum varsa, şudur: insanlar, kendi aralarında, beni dönek diye kötüler, dururlar.
686	mün ermez manga kör bu irsellikim yangı neng talular ma özke bekim	Halbuki dönekliğim benim için bir kusur değildir; ben kendime dâima yeni ve taze şeyler seçerim.
687	kamug eski nereler irinçig bolur irinçig yüki kör yirinçig bolur	Bütün eskimiş şeyler yıpranmış olur; yıpranmış şeylere tahammül etmek insana sıkıntı ve tiksinti verir.
688	yangı neng bolurda bu eski nerek talu neng bolurda yavuz ne kerek	Yeni şey varken, eskiye ne lüzum var; güzel şey varken, kötüye ne lüzum var.
689	yangıda bolur körse barça tatıg tatıgnı tilep er kör emger katıg	Dikkat edersen, bütün zevkler yenide bulunur, zevk için de insan her zahmete katlanır.
690	yayıg tip sökerler bu kılkım üçün manga mün ururlar bu atım üçün	İşte bu tabiatım, için, dönek diye, bana söğerler ve bundan dolayı bana kusur isnat ederler.
691	mungar mengzetü aydı alp er açuk anıng ma’nisi kör bu sözke tanuk	Bir kahramanın buna benzer apaçık bir sözü vardır, onun mânası bu söylediklerime şahittir.
692	törümiş neng erse yokalgu turur törütügli halik ne kolsa kılur	Yoktan var olan her şey tekrar yok olacaktır; yaratan Tanrı ne isterse, onu yapar.
693	tiriglik tidüküng bu yil teg keçer kaçar tutsa bolmaz anı kim bulur	Bu hayat dediğin yel gibi geçer; tutmak olmaz, kaçar; onu kim bulabilir.
694	küvenme bu kutka kelir hem barır inanma bu devlet birür hem alır	Bu saadete güvenme, geldiği gibi gider; bu devlete inanma, verdiği gibi alır.
695	yayıg ermez erse bu devlet özi ne edgü neng erdi bu kut ay kozı	Ey kuzum, bu ikbâl ne güzel şey olurdu, eğer devlet dönek olmasa idi.
696	kelip barmaz erse bu devlet yana tünermegey erdi yarumış küne	Devlet gelip, tekrar gitmese idi, bu aydınlanmış olan gün tekrar kararmazdı.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
697	ilig aydı uktum bu irsellikirig irip kitgü yirde bolurmu beking	Hükümdar sordu: — Sebatsızlığının sebebini anladım; artık bırakıp gittiğin zaman seni alıkoymanın bir çâresi var mı?
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
698	bu ay toldı aydı mening bu özüm keyik teg turur kılkı kestim sözüm	Ay-Toldı şöyle cevap verdi: — Kısaca benim kendim ve tabiatim bir geyiğe benzer.
699	mini terk bulumaz tilegli seve kalı bulsa tutmaz kılur terk yava	Seven ve isteyen beni kolay bulamaz; bulsa bile, tutamaz ve çabuk kaybeder.
700	mini buldaçı er tutup beklese kaçumaz men andın söz aydım kese	Eğer beni bulan kimse tutup, bağlamağı bilirse, ben ondan kaçamam, bu muhakkaktır.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
701	ilig aydı aygıl bu berking kayu negü teg kişen ol sini berklegü	Hükümdar şöyle dedi: — Bağın nedir, söyle; seni nasıl bir köstek ile bağlamalıdır ?
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NİN HÜKÜMDARA CEVABI
702	bu ay toldı aydı manga berk kişen. bu bir kaç nertg ol kör bireyin nişan	Ay-Toldı dedi: — Benim için bağ ve köstek olacak bir kaç şey vardır; bak, onları belirteyim.
703	mini bulguçı kılkı alçak kerek köngül kodkı til sözde yumşak kerek	Beni bulan kimse mütevâzi tabiatli, alçak gönüllü ve tatlı dilli olmalıdır.
704	özini küdezse ayı ertmese yavuz yunçıg işke yakın turmasa	Kendisini gözetmeli ve hiç bir zaman ifrata gitmemeli, kötü ve çirkin işlere yaklaşmamalıdır.
705	tengi birle tutsa tirilmiş nengin yorık tüzse kılkı kılınçı yangın	Toplamış olan malı yerine sarf etmeli; hayatını, işini, tavır ve hareketini düzenlemelidir.
706	özinde ulugka tapug kılsa öz özinde kiçigke süçig tutsa söz	Kendinden büyüğe saygı göstermeli; kendinden küçüğe ise, rifk ve şefkatle muamele etmelidir.
707	kişig satgamasa küvezlik bile basıtmasa özde kiçigke küle	Kibir ve gurur ile başkalarını incitmemeli, kendisini küçüklerin eğlence ve tahakkümüne bırakmamalıdır.
708	yavalık bile borka baş sokmasa yavalıkka boşlag nengin saçmasa	Boşu-boşuna kendisini içkiye vermemeli, boş yere malını saçıp, heba etmemelidir.
709	oyunka katılmasa elgin tilin könilik öze tutsa kılkı yancın	Eli ve dili ile oyuna karışmamalı, tavır ve hareketlerinde dürüst olmalıdır.
710	yayıg kut kişeni bu neneler turur bu yanglıg basa kutnı kaçmaz kalur	Dönek saadetin kösteği bunlardır; saadet bu şekilde bağlanırsa, kaçamaz, kalır.
711	bu sözke tanukı bu şair sözi bu şa’ir sözi sözke kattı tuzı	Şâirin şu sözü buna şahittir; şâir sözü söze tuz katmıştır.
712	keyik sanı dçvlet kişike tezig kalı kelse bekle tuşa hem tizig	Saadeti insan için, ürkek bir geyik farz et; eğer gelirse, sıkı tut, ayağına köstek vur.
713	tuta bilse devlet tezümez turur kalı tezse tegmez yana terk kezig	İnsan tutabilirse, saadet kaçamaz, kalır; eğer kaçarsa, sana sıra tekrar çabuk gelmez.
	İLİG CEVABI AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
714	ilig aydı uktum aya kut sini katıg sevdim erdi irer sen mini	Hükümdar:—Ey saadet, seni anladım; seni çok sevmiştim, fakat sen benden ayrılmak istiyorsun — dedi —
715	yayıglık yok erse bu irselliking ne edgü iş erdi sening kelmeking	Bu karasızlığın ve bu hercâyiliğin olmasa idi, senin gelmen ne iyi bir iş olurdu.
716	velikin yayıg sen özüng bivefa vefa körkitür sen kılur sen cefa	Fakat sen kararsız ve vefasızsın; kendini vefalı gösterir, fakat cefâ edersin.
717	anada atada bagırsak bolup ayada tutar sen küler yüz urup	Gün olur, anneden-babadan daha merhametli olursun; güler yüz göstererek, insanı el üstünde taşırsın.
718	ara körmedük teg yüz evrer özüng adınsıg bolur barça kılkıng sözüng	Gün olur, görmezlikten gelirsin, yüzünü çevirirsin; bütün tavrın ve sözün bir anda değişiverir.
719	tirer sen yumitsa saçar sen kamug okır sen yüz ursa yapar sen kapug	Yığarsın; toplanınca, tekrar hepsini dağıtırsın; önce çağırırsın; fakat gelince, kapını kaparsın.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
720	bu ay toldi aydı ay ilig kuti münüm erdemim barça aydım atı	Ay-Toldı: — Ey devletli hükümdar — dedi — kusur ve meziyetlerimin ne olduğunu hep söyledim.
721	mini kim bulup berk tutayın tise ayu birdim ol nengni tutsun usa	Beni kim bulup, elinde sıkı tutmak isterse, gereken şeylerin hepsini saydım; elinden gelirse, tutsun.
722	manga urmasa örk mini tuttaçı keyik teg kaçar men kim ol yetteçi	Beni tutan bana yular vurmazsa, ben geyik gibi kaçarım; bana kim yetişebilir.
713	negü tir eşitgil sınamış kan sınamış karılar sözi söz kurı	Dinle, tecrübeli ihtiyar ne der; tecrübeli ihtiyarların sözü sözlerin mayasıdır.
714	kelir kut tuta bilmese sen barır birür neng yiyü bilmese sen alır	Saadet gelir; tutmasını bilmezsen, gider; mal verir; yemesini bilmezsen, alır.
725	yayıg kutnı bulsa idi bekrü tut kalı beklemese yana bardı büt	Kararsız saadeti bulursan, çok sıkı tut; eğer muhafaza altına almazsan, tekrar gideceğinden şüphe etme.
726	kutadmış kişi kör sakınmış kerek kamug terigsiz iştin yıramış kerek	Saadete ermiş olan insanın ihtiyatlı olması ve bütün yakışıksız işlerden uzak durması gerektir.
727	ang bolsa özi yorısa köni munıng bagı mundag bilingü munı	Kendisi temiz olmalı ve doğru yolda yürümeli; bunun bağı böyledir, bunu bilmelidir.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
728	ilig aydı uktum mününg erdeming bu ay toldı atıng ne ol bu sening	Hükümdar: — Senin kusurunu ve meziyetini anladım, — dedi — senin bu Ay-Toldı adın ne demektir?
729	negü ol munıng ma’nisi ay manga bileyin ukayın büteyin sanga	Bunun mânası nedir, bana söyle; ben de bileyim, anlayayım ve sana güveneyim.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
730	bu ay toldi aydı mening atımı bügü mengzetür ayka bu kılkımı	Ay-Toldı: — Benim adımı ve bu tabiatimi hakîmler bir aya benzetirler — dedi —
731	bu ay togsa aşnu idi az togar küninge bedüyür yokaru agar	Ay doğarken, önce çok küçük doğar; sonra gün geçtikçe büyür ve yükselir.
732	tolun bolsa tolsa ajunka yarur ajun halkı andın yarukluk bulur	Büyüyüp, dolun ay hâline gelince, dünyaya ışık saçar ve dünya halkı onun aydınlığından faydalanır.
733	tükel bolsa kör ay bu agsa ediz yana irlü türçir kiter kork mengiz	Ay büyüyüp, tamamlanarak, en yüksek noktaya çıkınca, tekrar eksilmeğe başlar ve güzelliği gider.
734	yaruklukı eksür yana yok bolur togar kiçe azm yana ok tolur	Onun parlaklığı azalır ve sonunda kaybolur; sonra tekrar, küçük olarak, doğar ve yine büyür.
735	mening bu özüm me bu yanglıg turur ara bar bolur ma ara yok bolur	Benim de tabiatım bunun gibidir; bâzan var, bâzan da yok olurum.
736	neçe yunçıg özke yüz ursa özüm baru körki artar keser men sözüm	Ne kadar düşkün olursa-olsun, ben bir kimseye teveccüh edersem, onun ahvâli, muhakkak, gittikçe düzelir ve güzelleşir.
737	bayusa bedüse yadılsa çavı kiter men anıngdın kiter yüz suvı	Zenginleşip, büyüyerek, şöhreti yayılınca, ben ondan uzaklaşırım; onun da itibarı gider.
738	yana saçlur andın tirilmiş nengi söki teg bolur yandru kılkı yaneı	Topladığı malı tekrar dağılır; onun ahvâli yine eskisi gibi olur.
739	mungar mengzetü keldi şair sözi bu şa’ir sözi ol biligsiz közi	Buna benzer bir şâir sözü vardır; bu şâir sözü bilgisiz için bir gözdür.
740	kelir kut kişike atı çavlanur yangı ay teg artar yarukı tolur	İnsana saadet gelir, meşhur olur; yeni ay gibi, büyür ve parlaklığı artar.
741	yayıg tilve devlet köngül bamagıl tolun teg bu devlet yana irilür	Dönek ve deli saadete gönül bağlama; saadet dolun ay gibidir, tekrar küçülür.
742	takı bir bu ma’ni ayayın sanga eşitgil anı sen munu büt manga	Adımın başka bir mânasını daha söyleyeyim; şimdi bunu da dinle ve bana inan.
743	bu ay ornı boldı evi münkalib orunsuz bolur münkalib nerçi kılıp	Bu ay hep yerini, evini değiştirir; dâima yer değiştiren, ne yapsan, bir yere ısınmaz.
744	bu ay burcı sertan bu ev evrilür evi evrilür hem özi çevrilür	Ayın burcu Seretân'dır, bu ev döner; evi dönünce, kendisi de döner.
745	kayu evke kirse bu ay terk çıkar çıkarı üçün terk yatarın yıkar	Bu ay hangi eve girerse, oradan çabucak çıkar; çabuk çıkabilmek için de, yattığı yeri yıkar.
746	merüng me özüm kör artlar okşadı ara kılkım ildi ara yokladı	Ben kendim de işte ona benzerim; gidişim kâh aşağıya, kâh yukarıya doğrudur.
747	kelir men barır men yorır men burun ajunug kezer men manga yok orun	Gelirim, giderim; ileriye doğru yürürüm; dünyayı dolaşırım, benim için yer-yurt yoktur.
748	bu ma’ni üçün atım ay toldı tip atadı biliglig sözin yinçke yip	Bundan dolayı âlim, ince bir nükte ile, bana Ay-Toldı adını vermiştir.
749	munu men me devlet münüm erdemim ayu birdim emdi igim hem emim	işte ben de saadetim ve şimdi bütün kusur ve meziyetlerimi, hastalığı ve ilâcını izah ettim.
750	aça sözledim söz manga emdi büt ıdayın tise id kalı tutsa tut	Sözümü açıkça söyledim, imdi bana inan; beni elden kaçırmak istersen, bırak; eğer tutmak istersen, tut.
	İLİG CEVABI AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
751	ilig aydı barça eşittim sözüng yaruttı sözüng hem yaradı özüng	Hükümdar: — Bütün sözlerini dinledim — dedi— sözün beni aydınlattığı kadar, seni de beğendim.
752	tiler erdim emdi sini teg kişi bayat birdi arzu ay erde başı	Ben de şimdi senin gibi bir insan arıyordum; ey insanların ileri geleni, Tanrı dilediğimi verdi.
753	bayat kimke birse tilek arzusı anıng şükri boldı yanut kılgusı	Tanrı birini dilek ve arzusuna kavuşturunca, karşılığında -onun da Tanrıya şükür etmesi gerekir.
754	bu künde naru bu özüm tınmadm munıng şükri kılgu kerek irmedin	Bugünden itibaren ben de durmadan, usanmadan, bunun şükrünü yerine getireyim.
755	negü tir eşit emdi bilge tetig özi bardı kodtı bizinde bitig	Şimdi dinle, kendisi gitmiş, fakat bize eserini bırakmış olan zeki ve âlim insan ne der.
756	şükür kıl ay nimet idisi unur şükür kılsa nimet bayat arturur	Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, şükür et; şükür edersen, Tanrı nimetini arttırır.
757	bu nimet idisi umtur özin munmg şükri kılsa evürmez yüzin	Bu nimet sahibi çok defa kendisini unutur; fakat şükür ederse, nimet ondan yüz çevirmez.
758	az edgüke artuk öküş şükri kıl öküş bolsa nimet anıng kadri bil	Az bir iyiliğe karşı çok şükür et; nimet çok olursa, onun kıymetini bil.
759	şükür kılsa nimet biri on bolur biri on bolup kör evi neng tolur	însan şükür ederse, nimetin biri on olur; biri on olur ve evi mal ile dolar.
760	ilig birdi alkış kor ay toldıka ayur tünle kündüz maınga tur baka	Hükümdar Ay-Toldı'yi öğdü ve: — Sen gece-gündüz benim hizmetimde bulun — dedi.
761	telim neng tavar birdi ögdi öküş agırladı birdi kör altun kümüş	Çok mal, mülk verdi; onu çok öğdü; ona ihsanda bulundu, altın ve gümüş verdi.
762	angar sözledi sözni barça ilig amildin tiledi kamug ög bilig	Hükümdar her işini ona danıştı, her işte onun fikrine ve bilgisine baş vurdu.
763	kör ay toldı ma bu agırlık bulup tapındı bütün çın bagırsak bolup	Ay-Toldı da, bu itibâra lâyık olmak için, ona doğruluk ve dürüstlük ile candan hizmet etti.
764	bir anca yorıdı sınadı ilig kamugdın tükel buldı bulmış erig	Hükümdar onu daha bir müddet tecrübe etti ve bulduğu insanın her keşten daha mükemmel olduğunu gördü.