XIX. AY-TOLDI HÜKÜMDARA DİLİN FAZÎLETİNİ VE SÖZÜN FAYDALARINI SÖYLER [AY TOLDI İLİGKE TİL ERDEMİN SÖZ ASIGLARIN AYUR]

No	Kutadgu Bilig	Türkiye Türkçesi
955	ilig bir kün ay toldını ündedi orun birdi oldur tiyü imledi	Hükümdar bir gün Ay-Toldı'yı çağırdı; ona yer gösterdi ve oturması için işaret etti.
956	bu ay toldi oldurdi akru silig közin yirke tikti bekütti tilig	Ay-Toldı yavaşça ve edeple oturdu; gözlerini yere dikti, sesini çıkarmadı.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
957	İlig aydı ay toldı sözle sözüng nelük şük turur sen ne boldı özüng	Hükümdar dedi : — Ay-Toldı, konuş; niçin susuyorsun, sana ne oldu?
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
958	bu ay toldı aydı ay beglerbegi kulı beg yüzin körse yitrür ögi	Ay-Toldı dedi : — Ey beylerin beyi, kul beyin yüzünü görünce, ne diyeceğini şaşırır.
959	ilig yarlıkamaz negü sözleyin ayıtmazda aşnu negü ötneyin	Hükümdar ne söyleyeceğimi henüz buyurmadı; sormadan, neyi arzedeyim.
960	biliglig sözin sen eşit özneme ayıtmazda aşnu sözüng sözleme	Bilgilinin sözünü dinle, itiraz etme; sana sorulmadan da söz söyleme.
961	kişig kim okısa kereklep tilep ol ok sözlegü aşnu sözni ulap	Birini kim, lüzum görerek, ister ve çağırırsa, söze de ilk önce o başlar.
962	ayıtmazda aşnu sözüg sözlese köni sözledi kim ay yılkı tise	Kendisine bir şey sorulmadan, söze başlayana biri "hayvan" derse, doğru söylemiş olur.
963	takı tilve munduz kişi bu bilin ayıtmadı beglerke açsa tilin	Yine bil ki, kendisine bir şey sorulmadan, beylerin huzurunda konuşan adam da deli ve ahmaktır.
964	kızıl til kılur kısga yaşlıg sini esenlik tilese katıg ba anı	Kırmızı dil senin ömrünü kısaltır; selâmet dilersen, onu sıkı tut.
965	negü tir eşitgil özin kısgan er esen tirlür incin özin basgan er	Diline hâkim olan insan ne der, dinle; kendisine hâkim olan insan rahat ve huzur içinde yaşar.
966	kara baş yagısı kızıl til turur neçe baş yidi bu takı ma yiyür	Kara başın düşmanı kırmızı dildir; o ne kadar baş yemiştir ve yine de yemektedir.
967	başıngnı tilese tilingni küdez tiling tegme künde başıngnı yanur	Başını kurtarmak istersen, dilini gözet; dilin her gün senin başını tehdit eder.
	İLİG CEVABI AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA CEVABI
968	ilig aydı uktum sözüngni tükel tirig sözlemese idi ök muhal	Hükümdar dedi : — Sözünü tamamen anladım, fakat yaşa yan birinin hiç konuşmaması imkânsızdır.
969	meger iki türlüg kişi ol bilin birisi biligsiz birisi agın	Bil ki, ancak iki türlü insan konuşmaz : biri — bilgisiz, biri de — dilsiz.
970	agın kendü berklig tili sözlemez biligsiz tili ol sözin kizlemez	Dilsizin dili konuşmaz, bilgisizin dili de sözünü saklayamaz.
971	biligsiz tili tutçı berklig kerek biliglig kişi tilke erklig kerek	Bilgisizin dili dâima kilitli olmalı ve bilgili insan da diline hâkim bulunmalıdır.
972	biliglig sözi yirke suv teg turur akıtsa suvug yirde nimet önür	Bilgilinin sözü toprak için su gibidir; su verilince, yerden nimet çıkar.
973	biliglig kişining savı eksümez akıglı süzük yul suvı eksümez	Bilgili insanın sözü eksilmez; akan duru pınarın suyu kesilmez.
974	üyük çim osuglug bolur bilgeler çıkar suv kayuda adak tepseler	Alimler sulak yerlere benzerler; nereye ayak vururlarsa, oradan su çıkar.
975	biligsiz kişi köngli kum teg turur ögüz kirse tolmaz ap ot yem önür	Bilgisiz insanın gönlü kumsal gibidir; nehir aksa, dolmaz; orada ot ve yem bitmez.
	AY TOLDI CEVABI iLlGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
976	yana aydı ay toldı ilig ukar bu til yası tegse tiriglik tüker	Ay-Toldı yine dedi : — Hükümdar bilir ki, bu dilin zararı insanın hayatına bile mal olur.
977	tirig bolsa yalnguk kalı sözlemez kerekligni sözler kişi kizlemez	insan, yaşadığı müddetçe, söz söylemez olur mu; lâkin gerekeni söyler, saklamaz.
978	ayıtgu kerek söz kişi sözlese ayıtmasa sözni katıg kizlese	insanın konuşması için kendisine bir şey sorulmuş olmalı; sorulmadığı takdirde, ağzını açmamalıdır.
979	ayıtmaklık erkek turur ay ilig cevabı tisi ol yetürse bilig	Ey hükümdar, iyice düşünürsen, sormak — erkektir; cevap vermekde — dişidir.
980	tişike bir erkek bolur kör eri anıngdın togar togsa iki un	Dişi için bir erkek koca olur; eğer doğarsa, bunlardan iki çocuk doğar.
	İLİG SU’ÂLİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
981	ilig aydı uktum sözüng barça çın ayıtgu sözüm bar takı bir adın	Hükümdar:—Anladım —dedi—sözlerinin hepsi doğru; yine soracağım bir başka sözüm daha var.
982	bu til yasın aydıng eşittim anı anıng asgı barmu ayu bir köni	Dilin zararını söyledin, işittim; onun faydası var mı?, bunu da doğruca söyle.
983	bu til yasınga korksa emdi özüng yatu kalga barça asıglıg sözüng	Şimdi sen sâdece dilin zararından korkar ve konuşmazsan, bütün faydalı sözlerin olduğu yerde kalır ve bir fayda temin etmez.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
984	bu ay toldi aydı söz asgı telim kali sözleyü bilse uş bu tilim	Ay-Toldı dedi : — Eğer bu dilim dönerse, söyleyeyim; sözün faydası çoktur.
985	yava söz biligsiz tilindin çıkar biligsiz kişig bilge yılkı atar	Boş söz bilgisizin ağzından çıkar; bilgisiz adama âlim hayvan der.
986	kara kılkı tengsiz yava sözlegen yava söz turur bu kara baş yigen	Boş ve densiz konuşan — ayak takımıdır; onun başını yiyen de bu boş sözlerdir.
987	yava sözlese söz neçe yas kılur eger sözleyü bilse asgı bolur	Söz boş yere söylenirse, çok zarar getirir; söz yerinde söylenirse, faydalı olur.
988	kara karnı todsa kör ud teg yatur yava sözke avnur özin semritür	Avamın karnı doyarsa, bak, öküz gibi yatar; boş sözler ile avunur ve vücûdunu besler.
989	yise todsa yatsa bu yılkı turur bu yılkı tidüküm bu kılkı turur	Sâdece yiyen, doyan ve yatan — hayvandır; bu hayvan dediğim, onun tabiatidir.
990	biliglig kişiler et öz yavrıtur bilig birle avnur canın semritür	Bilgili insanlar vücûtlarını yıpratırlar; bilgi ile avunurlar ve ruhlarını beslerler.
991	et öz ülgi barça boguzdın kirür bu can ülgi çın söz kulaktın kirür	Vücûdun nasibi hep ağızdan girer; ruhun nasibi ise, doğru sözdür ve kulaktan girer.
992	bilig belgüsi kör iki neng turur bu iki bile er kızıl eng urur	Bak, bilginin iki alâmeti vardır; bu iki şey ile insan bahtiyar olur.
993	biri til turur kör birisi boguz bu iki basa tutsa asgı ögüz	Bunlardan biri dildir, biri boğazdır; insan bu ikisine hâkim olursa, çok fayda görür.
994	biliglig boguz tilke erklig kerek boguz til küdezgen biliglig kerek	Bilgilinin boğazına ve diline hâkim olması lâzımdır; boğazını ve dilini gözeten bilgililere ihtiyaç vardır.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
995	ilig aydı uktum bu söz belgülüg söz aslı neçe ol negü ol ülüg	Hükümdar: —Anladım, bu böyledir—-dedi—sözün esâsı nedir ve söz kaç kısma ayrılır?
996	kayudın çıkar söz kayuka barır munı ma ayu bir manga ay bilir	Söz nereden çıkar ve nereye varır; ey bilgili, bana bunu da izah et.
997	neçe sözlemegü neçe sözlegü negü tir biliglig ukuşlug bügü	Sözün ne kadarını söylemeli, ne kadarını. söylememeli; bilgili ve akıllı hakîm bu hususta ne der?
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
988	bu ay toldı aydı söz ornı sır ol söz ülgi on ol sözlegüsi bir ol	Ay-Toldı cevap verdi : — Sözün yeri sırdır; söz ondur, fakat biri söylenmelidir.
999	biri sözlegü ol tokuzı tıdıg tıdıg söz tüpi aslı barça yıdıg	Biri söylenebilir, dokuzunun söylenmesi yasaktır; yasak sözler aslında esâsında hep fenadır.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
1000	yana aydı ilig söz asgı neçe yası ma neçe ol manga ay aça	Hükümdar tekrar dedi: — Sözün ne kadar faydası ve ne kadar zararı vardır; bana izah et.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
1001	bu ay toldı aydı söz asgı ulug yirinçe tüşürse bedütür kulug	Ay-Toldı dedi : — Sözün faydası büyüktür; söz yerinde kullanılırsa, kulu yükseltir.
1002	söz asgı bile kör yagız yirdeki yaşıl kökke yoklar bolur tördeki	Söz sayesinde kara yerdeki mavi göğe yükselir ve baş-köşeye geçenlerden olur.
1003	kalı sözleyü bilmese til sözüg yaşıl kökte erse kör indrür özüg	Eğer dil söz söylemesini bilmezse, mavi gökte olanı yere indirir.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
1004	yana aydı söznüng öküşi nece azı ma neçe ol manga ay aça	Hükümdar yine dedi : — Söz ne zaman çok ve ne zaman az addedilir; bunu da bana izah et.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
1005	bu ay toldı aydı öküş söz ol ol ayıtmadı sözlep irikse köngül	Ay-Toldı dedi:—Fazla söz, sormadan söylenip, insanı usandıran sözdür.
1006	bu az söz ol ol kim ayıtmışka öz cevab birse sözke yanut kılsa söz	Az söz ise, sorulduğu zaman söylenen ve bir ihtiyâcı karşılayan sözdür.
1007	mungar mengzetü aydı şa’ir sözin tilin söz bile tüzdi açtı yüzin	Dilini güzel sözle süsleyen ve onun yüzünü açan şâir bu vadide şöyle bir söz söylemiştir:
1008	sözüg yakşı sözle idi saknu öz ayıttukta sözle yana terkin üz	Sözü güzel ve iyice düşünerek söyle; ancak sorulduğu zaman söyle ve kısa kes.
1009	öküş söz eşitgil telim sözleme ukuş birle sözle bilig birle tüz	Çok dinle, fakat az konuş; sözü akıl ile söyle ve bilgi ile süsle.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
1010	ilig aydı uktum bu sözni yime takı bir sözüm bar sen ay kizleme	Hükümdar dedi:— Bu sözü de anladım; bir suâlim daha var, onu da saklama, söyle.
1011	kimingdin eşitgü kerek söz çını sözüg kimke aygu manga ay munı	Sözün doğrusunu kimden dinlemeli ve sözü kime söylemeli; bunu bana anlat.
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
1012	bu ay toldı aydı sözüg bilgedin eşitgü biligsizke aysa kidin	Ay-Toldı dedi:—Sözü bilenden dinlemeliye sonra bilmeyene söylemelidir.
1013	ulugdın eşitgü kereklig sözüg kiçigke ayu birgü tutsa özüg	Lüzumlu sözü büyüklerden dinlemeli ve ona göre hareket etmeleri için, küçüklere söylemelidir.
1014	öküş tınglagu söz birer sözlegü manga mundag aydı biliglig bügü	Çok dinlemeli, fakat sözü birer-birer söylemeli; bilgili hakîm bana böyle dedi.
1015	öküş sezleyü bilge bolmaz kişi öküş eştü bilge bulur tör başı	Çok söylemekle insan âlim olmaz; çok dinlemekle âlim baş-köşeyi bulur.
1016	agın bolsa yalnguk bilir hem bilig tungu bolsa tegmez biligke elig	insan, dilsiz de olsa, bilgili olabilir; fakat sağır olursa, bilgiyi elde edemez.
	İLİG SU’ALİ AY TOLDIKA	HÜKÜMDARIN AY-TOLDI'YA SUÂLİ
1017	yana aydı ilig ukuldı bu söz takı bir sözüm bar anı aysun öz	Hükümdar tekrar dedi:—Bu da anlaşıldı; bir suâlim daha var, onu da sorayım.
1018	tilig şükmü tutgu azu sözlese sözüg açsamu yig azu kizlese	Dili susturmalı mı, yoksa söyletmeli mi; sözü açmak mı daha iyi, yoksa saklamak mı?
	AY TOLDI CEVABI İLİGKE	AY-TOLDI'NIN HÜKÜMDARA CEVABI
1019	agın bolsa yalnguk bilir hem bilig tungu bolsa tegmez biligke elig	Ay-Toldı dedi : — Hükümdara arz edeyim; dil ile söylenmezse, bilgi öylece kalır.
1020	tilig sökse bolmaz telim öggüsi sözüg öggüsi bar yime sökgüsi	Dile yalnız söğmek olmaz, öğülecek tarafı da çoktur; sözün de öğülecek ve söğülecek tarafları vardır.
1021	kamug teprenigli bu sansız kalın tanukluk birür bir bayatıg tilin	Bütün canlılar, bütün bu sayısız mevcudat Tanrının birliğine dil ile şehâdet getirir.
1022	törütti tümen ming halayıklarıg tili birle tengrig ögerler arıg	Tanrı yüz binlerce mahlûku yarattı; onların hepsi Tanrıyı dilleri ile öğerler.
1023	et özlüg kişike kereki bu ol birisi tilin söz birisi köngül	Vücût sahibi insana lâzım olan şeylerden biri — dil ve söz, biri de — gönüldür.
1024	köngül til törütti köni söz üçün sözi egri bolsa küyer ol küçün	Tanrı gönülü ve dili doğru söz için yarattı; sözü eğri olanları zorla âteşe atarlar.
1025	köni sözlese söz kör asgı öküş kalı sözlese egri barça söküş	Söz doğru söylenirse, faydası çoktur; eğri söz dâima mezmûmdur.
1026	köni sözler erse tiling tepresü sözüng egri erse özüng kizlesü	Doğru söyleyecekse, dilin kımıldasın; sözün eğri ise, onu saklamalısın.
1027	tilin sözlemese agın tir kişi öküş sözlese atı yangşak başı	Konuşmayan kimseye dilsiz derler; çok söyleyenin adı ise, gevezebaşıdır.
1028	kişide uçuzı kişi yangşakı kişide agırı kişi ol akı	insanların itibarsızı geveze olanıdır; insanların itibarlısı cömert olanıdır.
1029	bu sözler eşitti sevindi ilig közin kökke tikti kötürdi elig	Hükümdar bu sözleri işitti ve sevindi; gözlerini göğe dikti, elini kaldırdı.
1030	bayatka şükür kıldı ögdi öküş ayur ay idim sen bagırsak küsüş	Tanrıya şükür etti, onu çok öğdü ve dedi:— Ey rabbim, sen merhametli ve azizsin.
1031	kamug edgülük tegdi sindin manga tapugsuz kulurig men yazuklug sanga	Bana bütün iyilik senden geldi; ben senin günahkâr ve kusurlu bir kulunum.
1032	tilekimni birding kamug arzular erej dünya devlet öküş edgüler	Huzur, dünya, devlet ve her türlü iyilikleri, hâsılı bütün dileklerimi verdin.
1033	bu şükrüg negü teg ötey öz özün munıng şükri sen kıl sanga ay tüzün	Bu ihsanlara şükürden ben âcizim; ey asıl, bunun şükrünü sana karşı yine sen edâ et.
1034	sözin kesti açtı agı kaznakı üledi öküş neng çıgaylar hakı	Sözlerini burada kesti, hazinelerini açtı; fakir-fukaraya çok mal dağıttı.
1035	agırladı ilig bu ay toldını açıg birdi elgin tilin ögdini	Hükümdar Ay-Toldı'yı taltif etti; ona karşı dili ile medihte ve eli ile ihsanda bulundu.
1036	vezirlik angar birdi tamga ayag tugı kövrügi birle birdi kuyag	Ona vezirlik, unvan ve mührü ile tuğ, davul ve zırh verdi.
1037	kamug ilke kıldı kör elgi uzun boyun egdi düşman kiterdi özün	Bütün memleket üzerinde ona nüfuz verdi; düşmanı boynunu büküp, ordadan kayboldu.
1038	bu ay toldı sordı kamug iş küdüg küvenç kıldı özke bu bulmış ödüg	Ay-Toldı bütün işleri yoluna koydu; bu ikbâl devresinden istifâde ederek, bir çok işler yaptı.
1039	bayudı budun hem itildi ili iligke dua kıldı budnı tili	Halk zenginleşti ve memleket nizâma girdi; halk hükümdara dualar etti.
1040	kutuldı budun kitti emgekleri kuzı birle katlıp yorıdı böri	Halk kurtuldu ve zahmet denilen şey ortadan kalktı; kuzu ile kurt birlikte yaşamağa başladı.
1041	itildi ili hem tüzüldi törü ilig devleti boldı künde örü	Memleketi tanzim edildi, idaresi düzeldi; hükümdarın saadeti günden-güne arttı.
1042	yorıdı bir anca bu yanglıg kutun tüzüldi ili budnı barça bütün	Bir müddet böyle huzur ve âsâyiş içinde geçti; halkın ve memleketin her işi yoluna girdi.
1043	telim arttı ilde yangı kend uluş ilig kaznakı toldı altun kümüş	Memlekette yeni şehir ve kasabalar çoğaldı; hükümdarın hazinesi altın ve gümüş ile doldu.
1044	sevindi ilig inçke tegdi özi ajunda yadıldı kör atı sözi	Hükümdar rahat etti ve huzura kavuştu; şöhreti ve nüfuzu dünyaya yayıldı.